Historisch besef en sensatiemanagement

Toen ik geschiedenis studeerde heb ik voor het eerst kennis gemaakt met de zogenaamde historische sensatie; het gevoel dat je soms krijgt wanneer je in aanraking komt met oud materiaal. Alsof je ineens in contact staat met iemand die eeuwen geleden iets met datzelfde materiaal aan het doen was als waarmee jij nu in je handen staat.

Vreemd genoeg heeft het tot in de laatste jaren van mijn studie geduurd voor ik dat gevoel écht kreeg, althans, voor ik me realiseerde dat ik dat gevoel had. Sterker nog, ik kreeg het pas echt toen ik voor het eerst archiefonderzoek ging doen. Voor een werkcollege over de 15e en 16e eeuwse memorieboeken van de Leidse Gasthuizen bracht ik de nodige tijd door in de studiezaal van het toenmalige Gemeentearchief Leiden. In die memorieboeken waren de zogenaamde memories opgetekend. Je zou ze kunnen beschrijven als missen op bestelling. Ten behoeve van het eigen zieleheil, of dat van een dierbare, werden met geestelijke instellingen afspraken gemaakt over het periodiek opdragen van allerlei soorten heilige missen. Daarbij werd aangetekend in welke kerken en op welke altaren deze missen zouden moeten plaatsvinden, hoeveel priesters er aanwezig zouden moeten zijn, of er ook wijn moest worden uitgedeeld enzovoort.

Het was voor mij de eerste keer dat ik echt mocht werken met oude archiefstukken. Het waren perkamenten bladen, in een katern of band gebonden, met een perkamenten omslag. De mensen die een beetje van oud schrift afweten, zullen zich realiseren dat dit een prachtige ingang is voor een beginner. Hollandse teksten uit die periode zijn over het algemeen redelijk gemakkelijk leesbaar. Niet alle handen in ‘mijn’ bron waren even regelmatig, maar met de lessen paleografie die ik achter de rug had, ging het prima.

Nu ik erover zit te schrijven, krijg ik weer dat gevoel dat hoort bij mooi oud perkament. Zachte, soepele bladen, gevuld met regelmatige regels en geschreven in een tijd die al erg, érg lang achter me ligt. En dat is nu precies waar het me hier om gaat. Het is namelijk een raar gevoel. Een soort opwinding, alsof je een ontdekking gedaan hebt die je het liefst met de hele wereld zou willen delen. KIJK toch eens, wat ik hier heb! Een tekst over een vrouw die haar hele hebben en houden aan de kerk opdraagt en daarvoor als tegenprestatie de toezegging krijgt dat diezelfde kerk tot in de eeuwigheid elke zoveelste zondag na feestdag zus en zo een mis opdraagt voor het zieleheil van haar overleden man. Met de kennis van alles wat er de laatste vijfhonderd jaar gebeurd is (met de Reformatie voor dit specifieke geval als meest wrange gebeurtenis), en het inlevingsvermogen van iemand met een rijke fantasie, komt er dan ineens heel veel tot leven.

Ik moet altijd denken aan de vingers van E.T. en zijn vriendje Elliott, die elkaar vanuit twee verschillende werelden aanraakten. Maar waar komt dat gevoel vandaag? Of anders, waarom word ik er zo blij van? Ik heb werkelijk geen idee.

Wat ik me wel realiseer is dat het hebben van een historische sensatie pas mogelijk wordt, als je enig historisch besef hebt. Leef je alleen bij de dag van vandaag en die van morgen (een veel gehoorde kreet is: ik kijk liever vooruit dan achterom) en realiseer je je niet dat de dag van vandaag gevormd is door die van gisteren en vorige week, dan is de kans klein dat je door zoiets overvallen wordt. Er is ook wel enige kennis vereist om van een oud ding, een historisch stuk met een verhaal te maken.  Kijk maar naar dit zwaard. Het simpele, enigszins kinderlijke model suggereert niet dat het een echt zwaard is en al helemaal niet dat Johan van Oldenbarnevelt in 1619 ermee werd onthoofd. Wie was Van Oldenbarnevelt dan? En is het belangrijk om dat te weten?

Ik heb gemerkt dat het werken met oude archiefstukken mijn eigen relativeringsvermogen enorm heeft vergroot. Als je iets leert van oude stukken, is het wel dat er in de wereld eigenlijk heel erg weinig verandert. De mensen doen en laten nog steeds in grote lijnen wat ze duizend jaar geleden ook deden en lieten. OK, er is wel het een en ander veranderd, en ik heb het dus even niet over de technologische vooruitgang of de enorm toegenomen welvaart, het gaat om hoe mensen zich gedragen.

Daarom denk ik dat het belangrijk is dat we blijven werken aan het aankweken van historisch besef bij een zo groot mogelijk deel van de bevolking. Door educatieve programma’s, die niet alleen gericht zijn op jongeren, maar op iedereen. Ambitieus? Nee hoor, gewoon hard nodig! Er zouden meer mensen moeten leren om de waan van de dag te relativeren. Geweld op straat? Nabuurschap of burenruzies? De jeugd van tegenwoordig? Ik zou zeggen, leer oud schrift lezen en verbaas je over hoe de tijden niet veranderd zijn. En mocht dat teveel gedoe zijn, pak er eens een oude krant van honderd jaar geleden bij (die is gewoon gedrukt ;-))

Wel leuk om te ontdekken dat er meer mensen met dit thema bezig zijn geweest. De een wetenschappelijk, de ander meer populair. Twee aanraders zijn:

• Bert Natter en Kees Zandvliet (red.): De Historische Sensatie. Het Rijksmuseum Geschiedenisboek. Vijftig verhalen over unieke voorwerpen in het Rijksmuseum. Thomas Rap, 192 blz. €24,90, Besproken door Arjen Fortuin in een recensie in NRC Handelsblad
• F.R. Ankersmit: De historische ervaring (dissertatie 2007)